Intertextuality in Human and AI Literary Translation: A Comparative Study Through Kristeva’s Theory and Hatim & Mason’s Framework

سجاد طهماسبی بویری; داریوش نژادانصای مهاباد; محمدتقی شاه نظری; محمود افروز

نویسندگان

سجاد طهماسبی بویری دانشجوی دکتری مطالعات ترجمه، گروه زبان انگلیسی، دانشکده ادبیات و زبانهای خارجه، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
داریوش نژادانصای مهاباد ^📧 عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات انگلیسی، دانشکده ادبیات و زبانهای خارجه، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
محمدتقی شاه نظری عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات انگلیسی، دانشکده ادبیات و زبانهای خارجه، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
محمود افروز عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات انگلیسی، دانشکده ادبیات و زبانهای خارجه، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

این پژوهش به بررسی بازنمایی عناصر بینامتنی در ترجمه‌های فارسی شش رمان انگلیسی بر پایۀ نظریه‌های بینامتنی کریستِوا (1966) و هتیم و میسن (1990) پرداخته است. پیکرهٔ پژوهش شامل ترجمه‌های سه مترجم انسانی (حسینی، بدیعی و کریمی حکاک) و یک مدل زبانی مبتنی بر هوش مصنوعی، یعنی GPT-4 است. بدین منظور، با بهره‌گیری از نقدهای ادبی، پرتکرارترین ارجاعات بینامتنی شناسایی و با ترجمه‌ها مقایسه شدند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که مترجمان انسانی از راهکارهایی همچون بازسازی و توضیح بهره می‌گیرند و با تکیه بر آثار ادبیات کهن فارسی، لایه‌های بینامتنی متن اصلی را در ترجمه بازآفرینی می‌کنند. همچنین، یافته‌ها بیانگر آن است که GPT-4، با دستور دقیق و بافت‌محور، از راهبردهای اقتباس و توضیح بهره می‌برد و تا حد زیادی عملکردی مشابه مترجمان انسانی دارد؛ هرچند بهره‌گیری آن از ادبیات کهن فارسی، محدود است. نتایج نشان می‌دهد که ترجمه و نویسندگی هر دو فرایندهایی بینامتنی هستند. اگرچه مدل‌های زبانی هوش مصنوعی مانندGPT-4 پیشرفت قابل‌توجهی کرده‌اند، برای بهره‌گیری مؤثرتر از ظرفیت‌های ادبیات کهن فارسی، به توسعۀ بیشتری نیاز دارند. استفاده از ظرفیت‌های ادبیات کهن در ترجمه، نه‌تنها به غنای آثار ترجمه‌شده کمک می‌کند، بلکه در صیانت از زبان و فرهنگ فارسی در برابر تحولات زبانی جهانی نیز نقشی بنیادین دارد.

مراجع

Allen, G. (2011). Intertextuality. Routledge.

Barthes, R. (1974). S/Z (R. Howard, trans.). Hill and Wang. (Original work published 1970).

Brala Vukanović, M. (2025). Translating (metaphors) in the age of AI: Opportunities, challenges, and implications for the EFL classroom. ELOPE: English Language Overseas Perspectives and Enquiries, 22(1), 185–201. https://doi.org/10.4312/elope.22.1.185-201

Conrad, J. (1996). Lord Jim: An authoritative text (T. C. Moser, Ed.). Stanford University Press.

Conrad, J. (1996). Lord Jim. (S. Hosseini, Trans.). Niloufar. (Original work published 1900). (In Persian).

De Nooy, J. (1998). Derrida, Kristeva and the dividing line: An articulation of two theories of difference. Garland Publishing.

Farahzad, F. (2009). Translation as an intertextual practice. Perspectives: Studies in Translation Theory and Practice, 16 (3–4), 125–131. https://doi.org/10.1080/09076760802547462

Faulkner, W. (1982). Light in August. Chatto & Windus. Retrieved from Digital Library of India Item 2015.124648

Faulkner, W. (2021). Light in August. (S. Hosseini, Trans.). Niloufar. (Original work published 1932). (In Persian).

Fielding, H. (1982). The history of Tom Jones, a foundling. Universal Offset Printers.

Fielding, H. (2007). The history of Tom Jones, a foundling. (A. Karimi Hakkak, Trans.). Niloufar. (Original work published 1749). (In Persian).

Fowler, D. (2000). Roman constructions: Readings in postmodern Latin. Oxford University Press.

Gajšt, N. (2025). Applications of AI-driven tools in translating and drafting commercial correspondence – A Slovenian-English perspective. ELOPE: English Language Overseas Perspectives and Enquiries, 22(1), 153–170. https://doi.org/10.4312/elope.22.1.153-170

Hatim, B., & Mason, I. (1990). Discourse and the translator. Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315846583

Hatim, B. & Mason, I. (1997). The translator as communicator. Routledge.

Hassani, G., Malekshahi, M., & Davari, H. (2025). AI-powered transcreation in global marketing: Insights from Iran. ELOPE: English Language Overseas Perspectives and Enquiries, 22(1), 203–221. https://doi.org/10.4312/elope.22.1.203-221

Joyce, J. (1996). A portrait of the artist as a young man. (J. Belanger, Ed.). Wordsworth Classic.

Joyce, J. (2001). A portrait of the artist as a young man. (M. Badiei, Trans.). Niloufar. (Original work published 1916). (In Persian).

Joyce, J. (1980). Ulysses. Planet Pdf. Retrieved from http://www.planetpdf.com

Joyce, J. (2002). Ulysses. (M. Badiei, Trans.). Niloufar. (Original work published 1922). (In Persian).

Kristeva, J. (1980). Desire in language: A semiotic approach to literature and art (T. Gora, A. Jardine, & L. S. Roudiez, Trans.; L. S. Roudiez, Ed.). Columbia University Press. (Original work published 1966).

Kourdis, E. (2024). Kristeva’s impact on translation and the interplay of intertextuality, transposition and intersemiosis. Acta Nova Humanistica, 1(1), 143–159. https://doi.org/10.33919/ANHNBU.24.1.9

Landers, C. (2001). Literary translation: A practical guide. Multilingual Matters.

Melville, H. (2012). Moby Dick. Arcturus Publishing.

Melville, H. (2015). Moby Dick. (S. Hosseini, Trans.). Niloufar. (Original work published 1851). (In Persian).

Neubert, A., & Shreve, G. (1992). Translation as text. Kent State University Press.

Schäffner, C. (2012). Intercultural intertextuality as a translation phenomenon. Perspective: Studies in Translation Theory and Practice, 20(3), 345–364. https://doi.org/10.1080/0907676X.2012.702402

Tahmasbi Boveiri, S., Nejadansari Mahabadi, D., Shahnazari, M., & Afrouz, M. (2025). The essential role of intertextual awareness in English literary translation: A case study of Saleh Hosseini’s works. Iranian Journal of Translation Studies, 23(89), 25–43. https://dorl.net/dor/20.1001.1.17350212.1404.23.1.2.2

Venuti, L. (2009). Translation, intertextuality, interpretation. Romance Studies, 27(3), 157–173. https://doi.org/10.1179/174581509X455169

Zhang, W., & Zhao, N. (2015). Analysis of the translators’ social and psychological trends from the perspective of intertextuality. Journal of Language Teaching and Research, 6 (1), 157–162. http://dx.doi.org/10.17507/jltr.0601.19

Zupan, S., Pavličič, Z., & Fabčič, M. L. (2025). Machine translation of independent nominal phrases in technical texts. ELOPE: English Language Overseas Perspectives and Enquiries, 22(1), 171–184. https://doi.org/10.4312/elope.22.1.171-184